آیه 9 سوره انسان

إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً «9»

«1» منهج الصادقين، جلد 10، صفحات 98 و 99.

جلد 13 - صفحه 414

إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ‌: جز اين نيست كه مى‌خورانيم شما را اى اهل استحقاق، اين طعامها براى طلب رضاى خدا، لا نُرِيدُ مِنْكُمْ‌: نمى‌خواهيم از شما، جَزاءً وَ لا شُكُوراً: پاداشى و مكافاتى و نه شكرگزارى بر آن، چه در احسان، منت نهادن و توقع جزا كردن، ثواب را بكاهد و نقص نمايد.

تنبيه: آيات شريفه، دستور و سرمشق بزرگى است براى كسانى كه بخواهند مقام عالى و قرب سبحانى را دريابند به اطعام براى رضاى خدا، و لذا حضرت صادق عليه السّلام فرمايد: اين آيه جارى است در حق هر مؤمنى كه اطعام نمايد بر مسكين و يتيم و اسير براى رضاى خدا.

ابو سعيد خدرى از حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت نمود: هيچ مسلمى مسلمان گرسنه را طعام ندهد، مگر آنكه حق تعالى او را از ميوه‌هاى بهشت اطعام نمايد. و هيچ مسلمى مسلمان برهنه را نپوشاند، مگر آنكه خدا از جامه‌هاى سبز بهشتى او را بپوشاند. و هيچ مسلمى مسلمان تشنه را سيراب نكند، مگر آنكه خداى تعالى او را از رحيق مختوم سيراب فرمايد. «1» تتمه: در مجالس نقل نموده كه بعد از دعاى پيغمبر، جبرئيل نازل، و با او طبقى از طلا مرصّع بالدّر و ياقوت، مملو از ثريد و گوشت مجزّا شده، از استخوان بوى مشك و كافور از آن ساطع بود. پس نشستند اهل بيت، و تناول نمودند تا سير شدند و كم نيامد از آن يك لقمه. و حضرت حسين عليه السّلام بيرون آمد و با او گوشتى بود، يهوديه ندا كرد: يا اهل بيت الجوع، از كجاست اين قطعه، مرا اطعام فرما. حضرت دست دراز نمود كه او را بدهد. جبرئيل نازل، و از دست او گرفت و طبق را به آسمان برد. حضرت فرمود: اگر اراده نكرده بود حضرت حسين عليه السّلام اطعام جاريه را، هرآينه واگذاشته بود آن طبق در اهل بيت مى‌خوردند تا روز قيامت. قضيه اطعام اهل بيت، شب بيست و پنجم ذى حجه، و نزول سوره هل اتى روز بيست و پنجم نازل شد.

«1» منهج الصادقين، جلد 10، صفحه 103.

جلد 13 - صفحه 415

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

هَلْ أَتى‌ عَلَى الْإِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً «1» إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْناهُ سَمِيعاً بَصِيراً «2» إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً «3» إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالاً وَ سَعِيراً «4»

إِنَّ الْأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً «5» عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَها تَفْجِيراً «6» يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخافُونَ يَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً «7» وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‌ حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً «8» إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً «9»

إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً «10»

ترجمه‌

آيا گذشته است بر انسان وقتى از روزگار كه نبود چيزى كه ياد كرده شود

همانا ما آفريديم انسانرا از نطفه كه اجزائى است مخلوط بهم و آزمايش ميكنيم او را پس قرار داديم او را شنوا و بينا

همانا ما نموديم باو راه را با آنكه شكر گزار باشد يا كفران كننده‌

همانا ما مهيّا نموديم براى كافران زنجيرها و غلها و آتش سوزان را

همانا نيكان مى‌آشامند از جامى كه باشد ممزوج بآن كافور

از چشمه‌اى كه مى‌آشامند از آن بندگان خدا جارى ميكنند آنرا جارى كردنى‌

وفا ميكنند به نذر خود و ميترسند از روزى كه ميباشد سختى آن فاش و منتشر

و ميدهند طعام را با آنكه دوست دارند آنرا به فقير و يتيم و اسير

با قصد آنكه جز اين نيست كه اطعام ميكنيم شما را براى رضاى خدا نميخواهيم از شما پاداشى و نه سپاس گزارى‌

همانا ما ميترسيم از پروردگارمان در روزى گرفته و در هم در نهايت سختى و شدّت.

تفسير

در مجمع نقل نموده كه روايات خاصه و عامّه موافق شده بر نزول آيات اينسوره از انّ الابرار يشربون تا كان سعيكم مشكورا در باره امير المؤمنين‌

جلد 5 صفحه 316

و حضرت زهرا و حسنين و فضّه خادمه ايشان عليهم السّلام و آنكه اجمال اينقصّه آنستكه حسنين عليهما السلام مريض شدند و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و وجوه اصحاب از آن دو عيادت نمودند و بحضرت امير گفتند خوب است براى شفا دو فرزند خود نذرى فرمائى و او سه روز روزه نذر فرمود و حضرت زهرا و فضه خادمه هم بآنحضرت در نذر تأسى نمودند و خداوند آن دو را شفا داد و حضرت امير آن ايّام چيزى نداشت سه صاع جو كه هر صاعى قريب به يك من تبريز است از يكنفر يهودى قرض كرد و در بعضى از روايات است كه گرفت و بنا شد در عوض براى او پشم ببافد و آورد آن جو را نزد حضرت زهرا و او يكصاع از آنرا آرد فرمود و نان پخت و چون امير المؤمنين عليه السّلام از نماز مغرب فارغ شد خدمت او آورد كه افطار نمايند ناگاه فقيرى آمد و سؤال نمود پس نانها را باو دادند و با آب افطار نمودند و چون روز دوم شد صاع ديگر را آرد كرد و نان پخت و در وقت افطار حاضر نمود پس يتيمى آمد و سؤال نمود و ايشان نانها را باو دادند و با آب افطار كردند و چون روز سوّم شد بقيّه جو را حضرت زهرا آرد فرمود و نان پخت و در وقت افطار خدمت امير عليه السّلام حاضر نمود پس اسيرى آمد و طلب نمود و ايشان نانها را باو دادند و با آب افطار نمودند و چون روز چهارم شد و از نذر فارغ شده بودند حضرت امير با حسنين عليهما السلام خدمت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رسيدند با آنكه ضعيف شده بودند پس پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گريه كرد و جبرئيل سوره هل انى را نازل نمود و در بعضى از روايات سه مرتبه اطعام بمسكين و يتيم و اسير را كه بيان شد در سه روز بوده است در يكروز هر مرتبه يك سوّم جو موجود مطبوخ ذكر گرديده و آنكه ديگر چيزى براى خودشان باقى نماند و بنابر اين شايد نذر صدقه دادن بفقرا و ايتام و اسيران بوده ولى آنچه قبلا ذكر شد مؤيّد بروايات مأثوره از ائمه اطهار و مفسّرين كبار است و اضافاتى دارد كه بملاحظه اختصار ذكر نشد و ظاهرا آيات شريفه شامل است هر مؤمنى را كه عامل بآن باشد اگر چه در باره آنذوات مقدّسه نازل شده است چنانچه قمّى ره در نقل خود از امام صادق عليه السّلام تصريح بآن نموده و چون بناى كلام الهى بر جمع بين انذار و تبشير است ميفرمايد آيا روزگارى بر انسان گذشته است كه اسم و رسمى‌

جلد 5 صفحه 317

از او در عالم وجود نداشته اگر چه اصل آنها كه خاك و آب است موجود بوده و اين سؤال براى آنستكه متوجه شوند كه نبودند و بود شدند تا ثابت شود كه خالقى دارند و او خدا است و لذا هل را بقد تفسير نموده‌اند و از چند روايت معتبر استفاده ميشود كه مراد آنستكه در تحت علم و قدرت خدا معلوم و مقدور بوده‌اند ولى در خارج موجود و مذكور نبوده‌اند خلاصه آنكه چيزى بوده‌اند ولى نام و نشانى از انسانيّت در عالم نداشته‌اند و نيز ميفرمايد همانا ما خلق نموديم انسانرا از نطفه كه اجزاء مخلوط بيكديگر است از آب مرد و زن و امشاج جمع مشيج بمعناى مخلوط است و صفت يا بدل از نطفه قرار داده شده باعتبار اجزاء آن كه آميخته با يكديگر است چنانچه قمّى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه آب مرد و زن مخلوط شده‌اند با هم بتمامى و اين در حالى است كه امتحان ميكنيم او را بتكليف بر اداء واجبات و اجتناب از محرّمات پس قرار داديم او را شنوا و بينا تا متمكن باشد از شنيدن و ديدن آيات كتاب تدوينى و تكوينى و عمل بوظائف خود و ما راه راست و طريق مستقيم ببهشت را باو نموديم و خير و شرّش را بيان كرديم با دلائل و امارات موصله بمطلوب ولى بعضى از آن نوع اخذ و عمل نمودند و شكر كردند و بعضى ترك نمودند و كفران كردند و كافر شدند چنانچه از صادقين عليهما السلام نقل شده و ما براى كفّار زنجيرها و غلهاى گرانى آماده نموديم كه بدست و پا و گردن آنها نهيم و وارد در آتش سوزان جهنّمشان نمائيم و امّا ابرار كه خوبان و شكر گزارانند مى‌آشامند از جام شرابى كه براى خنكى و معطّر شدن ممزوج بكافور شده از چشمه‌اى كه مى‌آشامند از آن بندگان خوب خدا و هر جا بخواهند آنچشمه را براى خودشان جارى ميكنند بخوبى و آسانى و بنابر اين عينا بدل است از من كأس و در اصل من عين بوده و منصوب بنزع خافض شده و باء در بها زائده يا بمعناى من است در مجالس از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه آن چشمه‌اى است در خانه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و از آنجا جريان پيدا ميكند بخانه‌هاى پيغمبران و اهل ايمان و حال مردان نيكوكار از اينقرار است كه بنذرى كه خودشان كردند وفا مينمايند با آنكه تكليفى است كه خودشان براى خودشان ايجاد

جلد 5 صفحه 318

نمودند چه رسد بتكاليفى كه خدا براى ايشان معيّن فرموده پس سزاوار است كه چنين رزقى خداوند براى ايشان مقرّر فرموده باشد و ميترسند از روز كه شرّ و سختى آنروز فاش و منتشر و واصل بتمام اطراف و جوانب است و اطعام ميكنند طعام خودشان را با آنكه دوست دارند آنرا و محتاج بآن هستند بفقير و يتيم از اهل ايمان و اسير از مشركان چنانچه در مجالس از امام باقر عليه السّلام نقل نموده و نيّت ايشان در قلبشان آنستكه اطعام كنند بآن سه كس كه ذكر شد براى رضاى خدا بدون توقع عوض و انتظار شكر گزارى از آنها يا مدح و ثنائى از احدى ولى اينمعنى را بر زبان جارى نميكنند چنانچه در حديث سابق تصريح بآن شده است و چون ميترسند از خدا و روز جزا كه روز عبوس و ترش روئى مردم است و در نهايت گرفتگى و شدّت است بوظائف خودشان عمل مينمايند و براى رضاى خدا انفاق ميكنند و ظاهرا از اين آيه ميتوان استدلال نمود بر صحّت عبادت و انفاق بقصد نجات از عذاب آخرت و آنكه آيات اگر چه نازل در شأن اهل بيت نامبرده است ولى جارى است در حق تمام اهل ايمان چون عبادت ايشان ظاهرا از ترس عذاب و طمع در بهشت نبوده بلكه فقط براى اهليّت حقّ بعبادت و اطاعت بوده است و اتّصاف روز بعبوس و قمطرير كه بمعناى شديد و سخت است باعتبار وقوع عبوس و شدّت و سختى در آنست مانند آنكه ميگويند ليل قائم و يوم صائم و امثال اين توسعات در كلام عرب و عجم زياد است.

إِنَّما نُطعِمُكُم‌ لِوَجه‌ِ اللّه‌ِ لا نُرِيدُ مِنكُم‌ جَزاءً وَ لا شُكُوراً «9»

جز ‌اينکه‌ نيست‌ ‌که‌ ‌ما اطعام‌ ميكنيم‌ ‌شما‌ ‌را‌ قربة ‌الي‌ اللّه‌ اراده‌ نداريم‌ ‌از‌ ‌شما‌ ‌که‌ عوضي‌ و جزائي‌ ‌بما‌ دهيد ‌ يا ‌ شكرگزار ‌ما باشيد. ‌اينکه‌ خطاب‌ نه‌ بمسكين‌ و يتيم‌ و اسير

جلد 17 - صفحه 320

‌باشد‌ بلكه‌ ‌در‌ نيت‌ و قصد ‌آنها‌ ‌اينکه‌ بوده‌ خداوند بلسان‌ خطاب‌ بيان‌ فرموده‌ ‌يعني‌ ‌آن‌ موقع‌ ‌که‌ بآنها اطعام‌ ميكردند توقع‌ جزا و شكرگزاري‌ ‌از‌ ‌آنها‌ نداشتند و غرض‌ ‌از‌ اطعام‌ ‌آنها‌ جز رضا و خشنودي‌ ‌خدا‌ و قربت‌ و خلوص‌ نبوده‌ ‌که‌ مفاد:

إِنَّما نُطعِمُكُم‌ لِوَجه‌ِ اللّه‌ِ ‌است‌ لا نُرِيدُ مِنكُم‌ جَزاءً و ‌لو‌ اينكه‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ لازم‌ ‌است‌ ‌که‌ تلافي‌ بقدر وسع‌ ‌خود‌ بكنند و ‌لو‌ بدعاء خير ‌ يا ‌ اطاعت‌ ‌آنها‌ ‌ يا ‌ تواضع‌ و فروتني‌ نسبت‌ بآنها ‌که‌ ميفرمايد: هَل‌ جَزاءُ الإِحسان‌ِ إِلَّا الإِحسان‌ُ الرحمن‌ ‌آيه‌ 60. ‌حتي‌ ‌در‌ سلام‌ بايد رد سلام‌ بهتر و نيكوتر بكند ‌که‌ ميفرمايد: إِذا حُيِّيتُم‌ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحسَن‌َ مِنها أَو رُدُّوها نساء ‌آيه‌ 88.

وَ لا شُكُوراً و ‌لو‌ بايد شكرگزار باشند ‌که‌ ميفرمايد:

‌من‌ ‌لم‌ يشكر المخلوق‌ ‌لم‌ يشكر الخالق‌

‌به‌ اينكه‌ قدردان‌ باشند و ‌در‌ مقام‌ تمجيد و تعريف‌ و پاس‌ احسان‌ ‌آنها‌ برآيند لكن‌ غرض‌ ‌آنها‌ ‌اينکه‌ جزا و شكور نبوده‌ و فقط خالصا لوجه‌ اللّه‌ بوده‌.

]

(آیه 9)- این آیه چهارمین عمل برجسته ابرار را اخلاص می‌شمرد، و می‌فرماید: آنها می‌گویند: «ما شما را تنها به خاطر خدا اطعام می‌کنیم، و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم» (انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا).

این برنامه منحصر به مسأله اطعام نیست که تمام اعمالشان مخلصانه و برای ذات پاک خداوند است و هیچ چشمداشتی به پاداش مردم و حتی تقدیر و تشکر آنها نیست و اصولا در اسلام ارزش عمل به خلوص نیّت است، و گر نه اعمالی که انگیزه‌های غیر الهی داشته باشد، هیچ گونه ارزش معنوی و الهی ندارد.